Oй тугса хам кун тугса хам бойни боласига 1
Умрзок ота пустлоги эн тортиб,танаси ковак булиб кетган кекса толга суяниб утирибди. Унинг сувга ташлаган кармоги хийла вактдан бери кимир этгани йук. Эрталабдан ташланган кармокларга турттагина бир каричлик лакка илинди холос. Шу балик жониворлар шиша кузларини жавдиратиб,челакдаги сувда типирчилаб-типирчилаб куяди.
Саргимтил-кукиш барглар коплаган сувда эшкаклари ичига олинган эски кайик лопиллаб турибди. Бу отанинг яна бир тирикчилик дастаги. Чол кечга колган якка-ёлгиз йуловчиларни шу кайикдан утказиб куяди. Бунинг бадалига унга биров битта-яримта нон,яна биров чойчака бериб кетади. Бугун булса,овнинг хам мазаси йук,йуловчилар хам куринмайди.
Куёш дарёнинг этак ёгига ботиб кетди. Зангори сувга туш куйган олабайрок уфкнинг ранги тобора учиб,аста-секин коронгулик чукди:дарё сатхи кукариб,осмон туби корайди. Чирчик сохилларида кун ботиш палласи шундай бошланади. Бундай дакикаларда кишини уй босади,хотиралар тулкини галаён килади,хаёл канотланади.
Умрзок отадек <<ошини ошаб,ёшини яшаган>>,унинг уз та"бири билан айтганда,<<саккиз марта юз ойни курган>> кишиларнинг эсласа эслагудек ишлари,килмиш-кидирмишлари булади. Улар курган бевафо дунёнинг дог-достони айтган билан адо булмайди.
Ота дом-дараксиз кетган ёлгиз угли Раззокни эслаб,бутун вужудида аллакандай бир холсизлик сезди. Куз окшомининг хозиргача унга сезилмаган нам салкини энди а"зои баданини сиркиратди,аёгининг боди алам утказди. У,кавикларидан пахтаси ситилиб чиккан буз тунининг барини белбогидан бушатиб,тиззалари устидан яланг аёкларининг товонигача тортиб куйди.
Тол шохига осиглик фонарини ёксаммикан,ёкмасаммикан ,деб уйлади;теварак-атрофни куздан кечириб,хали унчалик коронгулик тушмаганига каноат хосил килди шекилли,урнидан кимирламади.
Тун куйнидаги дарё тобора вахималирок вагилларди;у,жахонни ютиб юборишга шайланган кора аждар шаклига кирди. Сохил якинидаги гирдобларнинг буралиб-буралиб шовуллаши,сувнинг кунгилни аллаловчи майин мусикийси йуколди-ю,буларнинг урнини бугик нола эгаллади. Тун табиатининг бу изтиробли фигонига шу якиндаги тукайларда кезиб юрган чиябуриларнинг йигисимон увиллашлари кушилди.
Тун зулмати,дарё ноласи Чирчик буйида ёлгиз колган чолни не хаёлларга олиб бормади. У, бевафо дунёнинг борди-келдиларини уйлаб,саколини тутамлаганча утираркан,Тошкент бозорларида хаммоллик килиб утган йигитлиги,оч-ночор кунлари куз олдидан бир-бир тизилиб утди. Кейин у,ягона угли,<<ишонган боги,суянган тоги>> Раззокнинг айрилик дардини тортди. Хаёлида турт йил бурун булган вокеа жонланди. Уша йили Тошкентнинг Коратош махалласида мардикорликка олинадиганларга <<жерба>>(Жерба-жребий нинг халк тилида узгартирилган,бузилган шакли) ташланганида,халк <<бало уки>> деб атаган ана шу <<жерба тоши>>келиб-келиб Раззок каби уч-турт камбагалнинг бошига урилди. Нима макр,кандай хийла ишлатилганига Умрзок отанинг акли етмади,аммо бошка махаллаларда хам факат камбагалнинг угиллари мардикорликка олиб кетилаётганини уз кузи билан курганидан кейин,аламига чидаёлмай,Олмазорга йул олган халк окимига кушилди. Унинг хотини Каромат хам юзкурок паранжисини бошига илиб,шу ерга келди. Йигилганларни миршаблар ураб олиб,милтик укталишди. Бир чол :<<Дод золимнинг дастидан>> деб кичкириб юборди,аёллардан бири приставнинг ёкасига ёпишди.<<Нега бойларнинг болалари бормайди?!>>-деб бакирди аллаким.<<Курсат хокимингни бизга!>> деб хайкирди йигитлардан бири. Ур-йикит бошланди.
Аёллар тупида турган Каромат оломон олдига тушиб,югуриб кетди ва йулини тусмокчи булган миршабнинг погонларини юлиб ташлади. Милтиклар тилга кирди. Тасур-тусур кучайди. Биров гандираклади,бошка биров кулади. Шу ерга етиб келган Умрзок тош йулда конга буялиб ётган хотинини курди. Узини мурдага отди. Дод солди. Аччик-аччик йиглади.
Бу орада халк окими Урда томонга йул олди. Отишма зурайди. Аллакаерда пулимёт тириллади. Кий-чув,шовкин-сурон еру кукни ларзага солди. Умрзок буларнинг хаммасини олисдан эшитди. У Кароматни конга буялган паранжисига ураб,ердан кутариб олдида,багрига босиб,уйига йул олди.
Уша куни кузголон бостирилиб,мардикорлар кизил вагонларда уруш булаётган юртларга олиб кетилди.
Умрзок махалладаги узига ухшаш уч-турт ёр-биродарининг кумаги билан хотинини <<Тиконли мозор>>га кумди. Кейин,деворлари нураб ётган гариб кулбасига кайтиб бормай,шахарни тарк этди ва шу ерда,Чирчик буйида чайла тикиб колиб кетди.
Мана,турт йилдирки углидан дарак йук.
Умрзок ота шу йиллар ичида Раззокдан дарак топармиканман деб,Коратошга уч-турт марта бориб келди.
Факат бир гал умид учкуни йилт этгандек булди:Октябрь революцияси туфайли чоризмнинг огир мехнатидан,озоб-укубатидан озод булиб келган йигитлардан бири-Мирхосил Раззокни Петроградда курганини айтди. Раззок Кизил Армияга кунгилли булиб ёзилиб,окларга карши курашаман деб колибди. Мирхосилнинг яна айтишича,Раззок:то бу ерларда,я"ни Россияда душманларнинг бошини янчмагунимизча Туркистонда тинчлик хам,омонлик хам булмайди деган эмиш. Умрзок ота бу гапнинг магзини чака олмаган булса хам,углининг тириклигини эшитиб,кунгли анча кутарилди.
Раззокдан шундан кейин хам хат-хабар булмади.
Ота авваллари:<<Саводсизлик курсин,болам бечора хат ёзолмайди>>,деб юрди,аммо углининг эндиликда ким эканлигини мулохаза килиб куриб,<<кизил аскар>>деган гапнинг магзини чакиб,ма"носини танасига сингдириб олгандан кейин <<Дарвоке,у саводини саводини чикариб олган булиши керак,нечук хат юбормайди?>>деган фикр бошига келди. Ана шу фикр чолни беором килиб куйди.
<<Ё ,бирор дайди ук...>> Хар гал шуни уйлаганда,отанинг манглайига совук тер чикади,юраги шувиллаб,эти увишади.
Банорас кукнинг у ер-бу ерида юлдузлар чакнай бошлади. Узокдан корайиб куриниб турган тог уркачига тулин ой миниб олди. Сув сатхи ёришди. Умрзок ота кечга колган йуловчига нишон хизматини утайдиган фонарини ёкиб куймокчи булди-да,унг кулига таяниб,урнидан турди. Увишиб колган чап аёги хадеганда ёзила бермади. У толни икки куллаб ушлаганича,бир муддат туриб колди. Кейин,сал энгашиб,куллари билан аёгини силаб укалади. Нихоят,гоз туриб,фонарга чузилди. Гугурт булмаганидан,чакмок тошдан ут чикариб,пиликни тутатди. Пуфлади. Пиликнинг учи аланга тортди. Фонарнинг хира шишасидан атрофга ожизгина кизгиш шу"ла ёйилди. Шу пайт кармок хам кимирлаб колди,<<Жонивор,сен хам нурга интиласан-а>>,деди Умрзок ота кармок ипини кулочлаб тортаркан. <<Бор экансанку, лаккажон !>> ---кичкириб юборди ота,сохил кумига шалп этиб тушиб,жон-жахди билан типирчилаётган салкам бир газлик лаккани оёги билан босиб,икки куллаб ушлар экан.
Умрзок ота улжаси билан овора булиб колиб,ёнига келиб тухтаган одамни сезмади.
------ Ух-у, ов жойидаку !----деди йуловчи,чолнинг шошкин харакатини кузатар экан.----Ассалому алайкум отахон !
Ха, ха ...-----Умрзок ота баликни копига солдида,йуловчига кул узатди.------Ваалайкум ассалом...
Умрзок ота йуловчи билан куришаркан,уни бошдан оёк куздан кечирди:пахтали шим,агдарма этик,калта чарм пальто кийиб олиб,бошига чарм шапка бостирган,белидаги йугон камарига наган таккан бу озгингина йигит йигирма йигирма беш ёшлар чамасида эди. Умрзок ота уни биринчи марта куриб турибди. Аммо,у бундай кишиларни шахарда куп учратган. Улар аксари <<Кизил Шарк>>устахоналари,Салордаги пахта заводи ва айникса Тупроккургон атрофида юришади.
<<Бу хам ушалардан булса керак,----хукм килди узича чол.----Кумкишлокдаги Ботиралининг хам довругини эшитдим-у,куролмадим. Ё, бу комиссар уша азаматнинг олдига кетаётганмикин !..>>
Комиссар кайикни куздан кечираётганини куриб,Умрзок ота ундан суради:
------Хизмат, болам?
------Кайигингиздан фойдалансак,отахон.
-----Ма"кул.
Умрзок ота сувда лопиллаб турган кайикнинг толга богланган арконини ечиш учун энгашиши билан йуловчи унинг елкасидан ушлади:
-----Урингманг,узим эплайман.
Йуловчи арконни ечиб олди ва эшкакларни урнатди.
Умрзок ота кайикнинг бурнига якинрок кокилган калта тахтага утирди. У урнашиб олиши билан йуловчи кайикка сакраб чикди ва бакувват куллари билан эшкакларни эша бошлади.
-----Фонарни учирмабмиз-ку,отахон?
-----Ёниглик тураверсин,йуловчига белги...
Комиссар гох чап,гох унг эшкакни эшар,кайикни бир текис юргазиб борар эди. У уйчан куринарди. У тог уркачидан ажралиб корамтил кукка хийлагина кутарилган тулин ойга караганида,хоргинликдан ич-ичига кириб кетган ма"юс кузлари шу'ласида чугдай йилтиллади.
<<Комиссарга хам осон эмас,----- уйлади Умрзок ота,йуловчига тикилиб,-----бутун халкнинг ташвиши бошида: хаммани туйдириш гамида юради-ю,узи туйиб нон емайди...>> Ота шу фикрни мулохаза килар экан,яна Раззокнинг согинчи багрини уртади:<<Балки, менинг углим оч-нахор юргандир. Балки, у хам комиссардир. Балки,менинг бутам хам ишчиларга нон излаб юргандир...>>
Отанинг кузларини юмиб,хаёлга чумган йуловчи мулойим товуш билан: -----Умрзок ота, угилдан дарак борми?-----деб суради.
Чол узини туш кураётгандек,йуловчининг сузларини тушида эшитгандек сезди.
-----А,лаббай?--деди у кузларини жавдиратиб. Бояги сузларни тушида эмас,унгида эшитганига каноат хосил килганидан кейин,суради:---Сиз Раззокни биласизми,углим?
-----Эшитганман. Раззок ун олтинчи йилда мардикорликка олиб кетилган. Каромат опани хам биламан---кахрамон оналаримиздан. Сизни хам биламиз,отахон.
Рупарасида утирган йигитга ма'юс кузларини тикиб: ---Тирикмикан углим? ---деб суради чол. Унинг титрок овозида умид оханги эшитилди.
-----Тирик,отахон ,тирик...Углингиз Раззок ---инкилоб солдати. У хозир Фрунзе кушинида жанг килаётибди,деб эшитдим.
Чол аввал комиссарни <<сабаби тасалли>>каромат килди-куйди,деб уйласа хам,энди,Фрунзе номини эшитгандан кейин унинг сузларига ишонди.
-----Амирга карши уришаётибди,денг?---Умрзок ота кузларига севинч ёшлари тулиб,суради.
-----Балли,отахон,углингиз золимларни кийратаётибди.
Сув сатхида шамол калкиб,дарё шовкини кучайди.
Сув сатхида шамол калкиб,дарё шовкини кучайди. Йуловчи эгилиб,огзини огзини чолнинг кулогига якинрок олиб келди-да,баландрок гапирди;
-----Амир тахтини ташлаб кочди,отахон. Бухорода хам Халк хукумати тузилди.
Чол,дарёнинг вагиллаши ичида гапим эшитилмай колади деб уйлади шекилли,овози борича деди:
-----Энди уруш тугаса,Раззок хам келиб колар-а?
-----Келади,отахон,келади.
-----Хайрият...---Чол алланималарни пичирлаб,йуловчини дуо килди-да,кейин ундан суради:---Сиз узингиз кимсиз,углим,каердан келаётибсиз?
-----Ботирали Исмоиловман.---Тошкент Шуросидан келаётибман.
-----И-я,Кумкишлокнинг раисиман денг ! Яшанг,углим ! Та'рифингизни куп эшитганман-у,аммо куролмай юрардим...
Ботирали индамади,эшкакни тезрок эша бошлади.
Кайик киргокка якинлашди. Ботирали уни ёнлатиб келиб,сохилга сакраб чикди-да,чолга кул узатди;Умрзок ота хам киргокка чикиб олгандан кейин,кайикнинг бурнидаги арконни тортиб,унга катта тош бостириб куйди.
-----Юринг,ота,жамоани курсатиб куяман. Бориб турасиз.
-----Жамоани курганман,углим. Эл кунглини жазм этди бу жамоа !..Яшаворингг-ей !... Кани,юринг,отангиз айлансин,сизга бир оз йулдош булай !.
Улар киргок кумларини гижирлатиб босиб,бир неча дакика юргандан кейин,пичанзорни кесиб утган сукмокка чикишди.
-----Кумкишлокка тез-тез бориб тураман,---деди Ботиралидан икки кадам оркарокда келаётган чол.---У ерда ошнам бор----Гани...Гузарда самовар куяди. Зериксам,битта-иккита балик кутариб бориб,отамлашиб келаман.
-----Гани ота ошнангизми?
-----Ха,Гани самоварчи эски кадрдоним. Курмагур бир коп ёнгок:качон борсам,сира зериктирмайди...
Шу Гани тушмагур анави кун борганимда Абдурахмонбойнинг хикоясини айтиб,чойхонадагиларни роса кулдирди. Зикна бой Куйликдаги бир ошнасиникига мехмон булиб борибдиди-да,унинг мехмонхонасига кираётганида,уз курасининг айвонидаги чирокни учирмагани эсига тушиб колиб,оркасига кайтибди. Уртада ярим тош йул бор эмасми...Хуллас,курасига етиб келиб,дарвозасини аста такиллатибди. Ичкаридан келинининг <<Ки-и-им?>>деган товуши эшитилибди.
<<Занжирни туширмай куякол,---темири ейилмасин...Чирокни учирмай кетибман...Лампамой исроф булади...>> --- << Вой,сизни каранг, --- депди келин.---Кетишингиз билан чирогингизни учириб куйганмиз.
----- Шух жувон экан шекилли,чолни масхара килиб пик-пик кулибди.
Занжир ейилмасин дейсиз,шундан шу ёкка юриб келиб,ковушингиз ейилмадими?>>
Хотиржам бул, келин,--бой келинга таскин берибди:Ковушим култигимда !.
Ботирали хахолаб кулиб юборди.
Аммо келини роса боплабди-да бойни...Абдурахмонбой чиндан хам пасткаш !.
Улар яна бир неча кадам юришгандан кейин,Ботирали чунтагидан пул чикариб чолга узатди:
Хайр, отахон,бу ёгига узим кетавераман. Мана бу чойчака...
Бунингизни куйинг,болам,хафа буламан !Чол Ботиралининг бу ишидан ранжиди. Мен уз фарзандимдан пул оламанми,куйинг-е раис!
Ботирали мийигида кулиб:
Булмаса гап шу,--деди Умрзок отага:Мен Тошкентга эндиги тушишимда Раззокнинг качон келишини аник билиб сизга хабар киламан. Сиз булсангиз,дарёдан шубхалик йуловчилар утгудек булса,менга хабар килиб турасиз:улар ким,кайси кишлокка боришади,нима иш билан...Ма'кулми?
Ма'кул.
Мени хов ...анави болахонадан топасиз. Уша ерда тураман. Кечаси келадиган булсангиз Гани отага учранг,узи бошлаб киради.
Ма'кул.
Ботирали чол билан хайрлашиб,сукмок йулдан тепаликка чикди-да,арава йулига тушиб олди.
У икки ёнига тартибсиз тераклар,толлар утказилган чанг йулдан борар экан,шоликорликларнинг гоху,гох бу чеккасида кункайиб турган камиш томларни курди. У ер-бу ерда похол гарамлари кузга ташланарди. Улар тиник кукда сузиб юрган ой шу'ласида кумуш сандикчаларга ухшаб кетади. Милт этган чирог йук. Олис бир ерда итлар гох навбатма-навбат вовиллайди,гох жур булишиб,баравар авжга чикади.
Бу кишлок,ундаги ахвол Ботиралига якиндагина чукур кудук тубидай коронгу булиб туюларди. Энди хар бир уй,хар бир хонадон,хар бир дехкон унга таниш.
У энди узини шу кишлокда тугилиб усгандек хис килади.
Оз вакт ичида бу ердаги кишилар билан нон-катик булиб,шу кадар узлашиб кетганига гохо узи хам таажжубланиб куяди.
Ботирали бугун Тошсоветда булган кенгашни эслади.