Артур Конан ДойлМАЛЛАВОЙЛАР УЮШМАСИ“Шерлок Холмс ҳақида ҳикоялар” китобидан 2-қисм
«Бу Уюшма ҳақида билганларингизни айтиб беринг»,— дедим.
«Ўзингиз кўриб турибсизки,— деб жавоб берди Сполдинг менга эълонни кўрсатиб,— Маллалар уюшмасида бўш ўрин бор экан, мана бу адреси, тафсилотларини билмоқчи бўлсангиз шунга мурожаат қилишингиз мумкин. Билишимча, бу Уюшмага Иезекия Хопкинс деган америкалик бир довдир табиатли миллионер асос солган. Унинг ўзи қизғиш-малла тусли бўлиб, дунёдаги ҳамма маллаларга хайрихоҳ экан. У ўлаётганида ўз васийларига катта маблағ қолдириб, бу маблағни сочлари тўқ малла тусдаги одамларнинг қисматларини йенгиллатишга ишлатишни васият қилган экан. Айтишларича, бу бахтиёр одамларга туппа-тузук маош тўлашармиш, улардан деярли ҳеч қандай иш талаб қилишмасмиш».
«Ахир малла одамлар миллион-миллион-ку,— дедим мен,— уларнинг ҳар бири ҳам бўш ўринни эгаллагиси келади».
«Сиз ўйлаганчалик кўп эмас, улар,—- деб жавоб берди у.— Кўриб турибсизки, эълон фақат лондонликларга, шунда ҳам катта кишиларга қаратилган. Ўша америкалик Лондонда туғилиб, ёшлигини шу йерда ўтказган, ўзи туғилиб ўсган шаҳарга валинеъматлик қилмоқчи бўлган. Бундан ташқари, эшитишимга қараганда Малла-лар уюшмасига сочлари оч-малларанг ёки тўқ-малларанг шахсларнинг мурожаат қилишлари фойдасиз — у йерда сочлари ёрқин, кўзни қамаштирадиган, қизғиш-малла тусдаги кишиларнигина ишга олишаркан. Агар сиз бу таклифдан фойдаланмоқчи бўлсангиз, мистер Уилсон, Маллалар уюшмасининг идорасига кириб борсангиз кифоя. Аммо бнр неча юз фунт деб асосий машғулотингиздан алаҳсираб юришингизнинг маъноси бормикан?..»
Ўзларингиз кўриб турибсизларки, жентлменлар, менинг сочим ёрқин, сержило тусга эга бўлган тўқ-малларанг соч, маллалар рақобат қилиб қолганларида ҳам барибир мен бу бўш ўринни эгалласам керак, деб ўйлаган эдим. Винсент Сполдинг бу ишдан ҳар томонлама хабардор бўлганлиги учун менга катта ёрдам бериши мумкин эди, шунинг учун ҳам дарчаларни кечгача ёпиб, мени Уюшма биносига кузатиб боришини буюрдим. У бугун ишдан озод бўлганига жуда севиниб кетди. Биз идорани беркитиб, эълонда кўрсатилган адресга қараб жўнадик. У йерда шундай бир томошани кўрдимки, мистер Холмс, бундай томошани энди сира ҳам кўролмасам керак. Шимолдан, жанубдан, шарқдан, ғарбдан кимнингки сочи сал-пал малла тусли бўлса, эълонни ўқибоқ Ситига ёпи-рилиб келаверибди. Флит-стритда маллалар тирбанд бўлиб кетган. Попс-коорт эса апелсинфурушнинг ғалтак аравасига ўхшар эди. Мен ҳеч қачон Англияда шунча бордир, деб ўйламаган эдим. Бу йерда малларанг туснинг ҳар хил тур- лари бор, похолранг, лимонранг, қ
изғишранг ғиштранг, ирланд сеттерлари тусидаги, сафро тусидаги, лой тусидаги ранглар бор; аммо Сполдинг айтганидек, чинакам ёрқин, қизғиш-малларанг тусдаги бошлар бу йерда жуда оз эди, Шунга қарамай, бу йерга тўпланган оломонни кўриб, умидим пучга чиқай деб қолди. Сполдинг эса бўш келмади. Қандай эвини қилганини билмайман-у, у жон-жаҳди билан тиқилиб-суқилиб мени халойиқ орасидан олиб ўтди, биз идора зинапояси олдига йетиб бордик. Одамлар турнақатор тизилиб зинапоядан чиқиб-тушиб турар эди; баъзилари умид-иш-тиёқ билан чиқиб боришар, баъзилари эса маъюслик билан тушиб келишар эди. Биз олдинга ёриб ўта-ўта тез орада идорага кириб бордик…
— Сиз жуда қизиқ дуч келиб қолибсиз!—деди , мижози хотирлаб олиш учун бир чимдим бурнаки искаб индамай қоларкан.— Марҳамат, ҳикоянгизни давом эттиринг.
— Идорада иккита ёғоч стул билан оддийгина қарағай столдан бошқа ҳеч нарса йўқ, унда мендан ҳам маллароқ кичкина бир одам ўтирарди. У стол олдига келган номзодларнинг ҳар қайсиси билан бир-икки оғиз сўзлашиб, уларнинг ҳар қайсисидан қандай бўлмасин бир нуқсон топарди. Афтидан, бўш ўринни эгаллаш унча осон эмас эди. Бироқ биз ўз навбатимизда столга яқинлашиб борар эканмиз, кичкина одам мени бошқа номзодларга қараганда анчагина хушмуомалароқ қарши ичкарига кирган заҳотимизоқ биз билан холи гаплашиш учун эшикни ичкаридан беркитиб қўйди.
«Бу киши мистер Жебез Уилсон,—деди ёрдамчим . У Уюшмадаги бўш ўринни эгалламоқчи эди”.
«У бу ўринга жуда муносиб,— деб жавоб берди ҳалиги одам.— Мен кўпдан бери бундай ажойиб сочни кўришга муяссар бўлмаган эдим!»
У бир қадам орқага ташлаб, бошини бир томонга қийшайтирди-да, сочларимга шу қадар узоқ тикилиб қолдики, мен жуда ўнгайсизландим. Кейин бирдан олдинга ташланиб қўлларимга ёпишди-да, қизғин табриклади.
«Мен ҳардамхаёллик қилсам инсофдан бўлмас,—деди у.— Бироқ ишонаманки, баъзи эҳтиёт чораларни кўрсам мени керчирасиз».
У иккала қўли билан сочимни чангаллаб шундай тортдики, оғриқдан додлаб юбордим.
«Кўзларингиздан ёш чиқиб кетди,— деди у сочимни қўйиб юбориб.— Демак, ҳаммаси жойида. Кечирасиз, эҳтиёт бўлмасак бўлмайди. Чунки бизни икки марта парик кийиб келиб, яна бир марта сочини бўяб келиб алдашган. Сизга баъзиларнинг шундай виждонсизларча ишлатган ҳийлаи найрангларини айтиб беришим киики, одамларга нисбатан нафратингиз ошиб кетади».
У дераза олдига бориб, бўш ўрин банд қилинганлигини қичқириб айтди. Пастдан оҳ-воҳ, ўкинч садолари эшитилди, халойиқ ҳар томонга тарқалиб кетди, тез орада бу атрофда мени ёллаётган ҳалиги одам билан икковимиздан бошқа малла қолмади.
«Менинг отим мистер Дункан Росс,— деди у,— мен ҳам саховатли валинеъматимиз қолдирган ўша фонддан нафақа оламан. Сиз уйланганмисиз, мистер Уилсон? Оилангиз борми?»
Мен бефарзанд, сўққабош одам эканлигимни айтдим. Унинг чеҳрасида қайғу излари кўринди.
«Ё раббий!—деди у тундлик билан.—Ахир бу жуда ҳам жиддий тўсиқ-ку! Афсуслар бўлсинки, сиз уйланмаган экансиз! Фонд маллаларни боқиш учунгина эмас, уларнинг насл-насабини кўпайтириб, тарқатиш учун барпо қилинган эди. Афсус, бўйдоқ экансиз-да!»
Бу сўзларни эшитарканман, тарвузим қўлтиғимдан тушиб кетди. Мистер Холмс, нега десангиз, мени олишмас экан, деб хавотирга тушиб қолдим: аммо у ўнлаб кўриб йўлини топишини айтди.
«Сиздан бошқа ҳар қандай одам бўлганда ҳам қоидадан чекинмасдик, аммо шундай сочи бор одамни қўллаб-қувватлаш мумкин. Янги вазифангизни қачондан эътиборан адо эта бошлашингиз мумкин?»
«Бу бир оз мушкулроқ, чунки мен бошқа бир муассасада бандман»,— дедим.
«Бунисидан ташвишланманг, мистер Уилсон!—деди
Винсет Сполдинг.—У ишни сизсиз ўзим ҳам эплайвераман».
«Бу йерда қайси соатларда банд бўламан?»—деб сўрадим мен.
«Ундан иккигача».
Бўнак кассаларида асосий иш кечқурунлари, айниқса, маош берилиши арафасида пайшанба, жума кунлари бўлади, шунинг учун унча-мунча пул ишласак чакки эмас, деган қарорга келдим. Қолаверса, ёрдамчим ишончли одам, керак бўлганда бемалол ўрнимда ишлайверади.
«Бу соатлар менга тўғри келади,— дедим.— Қандай маош тўлайсизлар ўзи?»
«Ҳафтасига тўрт фунт».
«Қиладиган ишим нимадан иборат бўлади?»
«Муайян ишдан иборат бўлади».
«Муайян иш деганингиз нима?»
«Иш вақтида сиз идорамизда ёки, ақалли, идорамиз жойлашган бинода бўлишингиз керак. Борди-ю, бирон марта иш вақтида кетиб қоларкансиз, бу хизматдан умрбод маҳрум бўласиз. Васият қилувчи айниқса шу моддага қаттиқ риоя қилишни талаб этган. Агар бирон марта иш вақтида идорамиздан чиқиб кетсангиз, талабларимизни бажармаган ҳисобланасиз».
«Агар гап кунига тўрт соат вақт ҳақида кетаётган бўлса, идорадан чиқиб кетишни хаёлимга ҳам келтирмайман»,— дедим.
«Шуни билиб қўйингки,— деб такрорлади мистер Дункан Росс,— биз кейин ҳеч қандай ҳавф-ўтинчларингизга қулоқ солмаймиз. Ҳеч қандай касал, ҳеч қандай иш баҳона бўлолмайди. Хизмат вақтида идорада бўлишингиз шарт — бўлмаса хизматдан кетасиз».
«Ишим нимадан иборат бўлади?»
«Сиз «Британия номуси»ни кўчириб ёзасиз. Биринчи томи — мана шу шкафда. Сиёҳ, патқалам, қоғоз билан босма қоғозни ўзингиз олиб келасиз: биз эса сизга стол билан гул берамиз. Эртадан иш бошлай оласизми?»
«Албатта» деб жавоб бердим.
«Ундай бўлса, хайр, мистер Жабез Уилсон. Шундай яхши ўринни эгаллашга муваффақ бўлганингиз билан сизни яна бир марта табриклашга рухсат этинг».
У менга бош силкиди. Хонадан чиқиб, омадим келган қувонганча ёрдамчим билан уйга қараб жўнадим.
Мен бу ҳодиса ҳақида кун-узукун ўйладим, кечга бориб ҳафсалам пир бўлаёзди, чунки миямга, бу ишларнинг ҳаммаси шунчаки бир қаллоблик бўлса керак, деган фикр келди, аммо бу тадбирдан мақсад нима эканлигини ўйлай-ўйлай сира тушунолмадим. Шундай васиятноманинг борлигига, «Британия қомуси»ни кўчириб ёзишга одамлар шу қадар кўп пул тўлашга рози эканлик- ларига ақл бовар қилмасди. Винсент Сполдинг жон дили билан менга далда беришга уринарди, аммо мен ётганимда бу ишдан воз кечишга қатъий қарор қилдим. Бироқ эрталаб миямга, ҳар эҳтимолга қарши у йерга бир бориб кўрай-чи, деган фикр келди. Бир пеннигаъ сиёҳ сотиб олиб, ғоз пати билан йетти тахта катта қоғозни кўтариб Попс-коортга жўнадим. Таажжубки, у йерда ҳамма ишлар жойида эди. Жуда севиниб кетдим. Стол ишлашим учун тайёр қилиб қўйилган, мистер Дункан Росс мени кутиб турган экан. У менга «А» ҳарфидан бошлашни буюриб чиқиб кетди, аммо вақт-вақти билан идорага қайтиб кириб, ишлаётган-ишламаётганимдан хабар олиб тур
арди. Соат иккида у мен билан хайрлашаркан, шунча кўп кўчириб ёзганимни мақтади-да, орқамдан идоранинг эшигини беркитиб олди.
Кунлар шу йўсинда ўтаверди, мистер Холмс. Шанба куни хўжайиним столга бир ҳафталик ҳақим— тўртта олтин соверенни олиб келиб қўйди. Иккинчи ҳафта ҳам шундай ўтди, учинчи ҳафта ҳам. Мен у йерга ҳар куни роппа-роса ўнда бориб, роппа-роса иккида қайтардим. Бора-бора мистер Дункан Росс идорага фақат эрта-лаблари кирадиган, кейинроқ эса мутлақо кирмайдиган бўлиб қолди. Шунга қарамай, табиий, мен хонадан бир дақиқага ҳам чиқишга журъат қилолмасдим. Чунки унинг келмаслигига амин эмасдим, шундай фойдали ишдан ажралиб қолишдан қўрқардим ҳам.
Саккиз ҳафта ўтди; мен Аббатлар, Артиллерия, Архитектура, Аттика ҳақидаги мақолаларни кўчириб тез орада «Б» ҳарфига ўтаман, деб умид қилган Анча-мунча қоғоз сарф қилган эдим, кўчириб ёзганларим рафга аранг сиғарди. Аммо ишим бирдан адойи тамон бўлди-қолди.
— Тамом бўлди-қолди?
— Ҳа, сер. Бугун эрталаб. Одатдагидек, соат ўнда ишга борсам, эшик қулфлоғлиқ, унга бир парча картон қоқиб қўйилибди. Мана у, ўзингиз ўқиб кўринг.
У бизга қўйин дафтарчанинг бир варағича келадиган картон узатди. Картонда қуйидаги сўзлар ёзилган эди: МАЛЛАЛАР УЮШМАСИ 1890 ЙИЛ, 9 ОКТЯБРДА ТАРҚАТИБ ЮБОРИЛДИ.
Шерлок Холмс икковимиз бу қисқа ёзувга ҳам, Жебез Уилсоннинг маъюс қиёфасига ҳам узоқ тикилиб ўтирдик; ниҳоят, ўзимизни тиёлмай қаҳқаҳлаб юбордик.
— Бунинг ҳеч куладиган жойи йўқ—дея қичқириб ўрнидан сапчиб турган лшжозимиз ?из?иш сочларининп тагларигача ?изариб кетди.— Агар сиз ёрдам бериш ўрнига мендан кулмоқчи бўлсангиз, ёрдам сўраб бошқа одамга мурожаат қиламан.
— Йўқ, йўқ!— деб хитоб қилди Холмс, уни яна креслога ўтқазаркан.— Сизнинг ишингиздан ўла қолсам ҳам воз кечмайман. Бу ишнинг янгилигидан дилим баҳра олади. Аммо унинг, мени кечирасиз, ҳар қалай, қандайдир аломат жиҳати бор… Эшикка қоқиб қўйилган бу ёзувни топганингиздан кейин нима чора кўрдингиз?
— Ҳанг-манг бўлиб қолдим, сер. Нима қилишимни билмадим. Қўшни идораларнинг ҳаммасига кириб чиқдим, лекин у йердагиларнинг биронтаси ҳам ҳеч нарса билмас экан. Ниҳоят пастки қаватда яшайдиган уй эгасининг олдига кириб, Маллалар уюшмасига нима бўлганини билмайсизми, деб сўрадим. У, бунақа ташкилотни сира ҳам эшитмаганман, деб жавоб берди. Шундан кейин ундан, мистер Дункан Росс ким бўлади, деб сўрадим. У, бу исмни биринчи эшитишим, деб жавоб берди.
«Мен тўртинчи рақамли квартирангизни ижарага олган жентлменни айтяпман»,— дедим.
«Маллани айтяпсизми?»
«Ҳа».
«Унинг оти Уилям Моррис. У юрист, жойимни вақтинча ижарага олган эди — унинг доимий идораси ремонт қилинаётган экан. Кеча кўчиб кетди».
«Уни қайердан топса бўлади?»
«Доимий идорасидан. Адресини ташлаб кетган. Мана: «Кинг-Эдуард-стрит, 17, авлиё Павел жомесининг яқинида».
Мен ўша адресга қидириб бордим, мистер Холмс, у йер ёғоч оёқ устахонаси экан; у йердагиларнинг биронтаси ҳам ҳеч қачон на мистер Уилям Морриснинг номини, на мистер Дункан Росснинг номини эшитган экан.
— Шундан кейин нима қилдингиз?— деб сўради Холмс.
— Кейин Секс-Кобург-сквсрга, уйимга қайтиб келдим, ёрдамчим билан маслаҳатлашдим. У менга ҳечқандай ёрдам беролмади. У, кутиб тура туринг-чи, почта орқали бирон хабар беришар, деди. Менга бу тўғри келмайди, мистер Холмс. Мен шундай ажойиб жойни осонликча қўлдан бериб қўймоқчи эмасман. Сизнинг мушкул аҳволга тушиб қолган камбағал одамлардан ўз маслаҳатингизни аямаслигингизни эшитиб юрардим, шунинг учун тўппа-тўғри олдингизга келавердим.
— Тўғри қилгансиз,— деди Холмс.— Сиз айтган ҳодиса — ажойиб ҳодиса, мен у билан шуғулланиш имкониятига эга бўлгандан бахтиёрман. Сўзларингизни эши-тиб шундай хулосага келдимки, бу иш биринчи қарашда туюлиши мумкин бўлганидан кўра жиддийроқ.
— Ҳа, ҳазилакам иш эмас!— деди мистер Жабез Унлсон.—Мен ҳафтасига тушиб турган мўмайгина тўрт фунтдан маҳрум бўлдим.
— Шахсан сизнинг тўғрингизда гапирадиган бўлсак,— деди Холмс,— бу ғайри оддий Уюшмадан нолишингиз ўринсиз. Аксинча, фаҳмлашимча, сиз туфайли ўттиз фунтча бойлик орттирибсиз, бундан ташқари «А» ҳарфидан бошланадиган нарсалар ҳақида чуқур билим орттирганингизни айтмаса ҳам бўлади.
— Тўғри, дарҳақиқат шундай, сер. Аммо мен уларни қидириб топмоқчи эдим, уларнинг кимлигини, агар бу қилмишларини ҳазил деб билса, нега мен билан шу тариқа ҳазиллашганликларини билмоқчи эдим. Бу эрмак уларга жуда қимматга тушди: улар ўттиз икки фунтларидан ажрадилар.
— Биз буларнинг ҳаммасини аниқлашга уриниб кўрамиз. Аммо аввал сизга бир неча савол беришга рухсат этсангиз, мистер Уилсон. Ўша эълонни кўрсатган ёрдамчингиз сизда қачондан бери хизмат қилади?
— Ўша вақтда бир ойча бўлиб қолган эди.
— Сиз уни қайердан топган эдингиз?
— У менинг олдимга газетада эълон берганимдан кейин келган эди.
— Эълонингизни ўқиб, ўшанинг ўзигина келганми-ди?
— Йўқ, ўнтача одам келди.
— Нима учун ўшанинг ўзинигина олдингиз?
— Қарасам чаққонроқ, ҳақни ҳам кам оладиган.
— Ярим маош олиб ишлашга рози бўлганига учдингизми?
— Ҳа.
— Ўша Винсент Сполдинг деганингизнинг қиёфаси қанақа?
— Кичик жуссали, ғўлабир, серҳаракат. Ўйтизга бориб қолган бўлса ҳам иягида биронта тук йўқ. Пешонасида кислота куйдирган оппоқ доғ бор.
Холмс қаддини ростлади. У жуда ҳаяжонланган эди.
— Ўзим ҳам шундайдир деб ўйлаган эдим!—деди у.— Унинг қулоқларидаги зирак тақадиган тешикларга кўзингиз тушмадими?
— Кўрганман, сер. У менга, қулоғимни болалигимда аллақандай лўли хотин тешган, деб тушунтирди.
— Ҳм!— деб қўйди Холмс ва чуқур ўй сурганча ўзини креслонинг суянчиғига ташлади.— У ҳали ҳам сизникидами?
— Ҳа, албатта, сер, уни ҳозиргина кўрдим.
— Уйда йўқлигингизда у ишларингизни дуруст эплаб турадими?
— Нолисам бўлмас, сер. Зотан, эрталаблари бўнак кассамда деярли ҳеч қандай иш бўлмайди.
— Бас, мистер Уилсон. Бир-икки кундан кейин бу воқеа тўғрисидаги фикримни сизга бажону дил хабар қиламан. Бугун шанба… Умид қиламанки, душанба куни биз ҳамма гапдан воқиф бўлсак керак.
— Хўш, Уотсон,— деди Холмс мижозимиз кетгач,— сиз буларни нима деб ўнлайсиз?
— Ҳеч нарса деб ўйлаётганим йўқ,— деб рўй-рост жавоб бердим мен.— Бу иш менга ғоятда сирли туюлаётибди.
— Таомил шуки, — деди Холмс,— ҳодиса қанчаки ғалати бўлса, унинг сирли томонлари шу қадар кам бўлади. Оломон орасидан оддий қиёфали одамни топиш нечоғли қийин бўлса, оддийгина жиноятларни аниқлаш ҳам шу қадар мушкул. Аммо бу ҳодисани мумкин қадар тезроқ бартараф қилиш керак.
— Хўш, энди нима қилмоқчисиз?—деб сўрадим.
— Чекмоқчиман,— деб жавоб берди у.— Бу уч марта трубка чеккунча ўнлаб мағзини чақса бўладиган масала, шунинг учун мени ўн минутча гапга солмай турсангиз.
У озғин тиззаларини еғиштириб қирғий бурнига яқин олиб борганча креслода ғужанак бўлиб олди ва кўзларини юмиб, аллақандай ғалати бир қушнинг тумшуғига ўхшаган қора сопол трубкасини тишлаган узоқ ўтирди. Мен уни, ухлаб қолди, деб ўйлаб ўзим ҳам мизғий бошлаган эдимки, қатъий бир қарорга келган одамдек ўрнидан сакраб турди-да, трубкасини каминга қўйди.
— Сарасате- бугун Сент-Жемс-Холлда чалади,— деди у.— Сиз бунга нима дейсиз, Уотсон? Беморларингиз бар неча соатгинз сизсиз тура олишармикан?
— Бугун бўшман. Ишим унча кўп вақтни олмайди. — Ундай бўлса, шляпангизни кийинг, кетдик. Мен аввал Ситига боришим керак. Йўл-йўлакай бирон жойда овқатланармиз.
Биз метрода Олдерсгетгача бориб, у йердан эрталаб эшитган воқеаларимиз юз берган Секс-Кобург-скверга яёв жўнадик.
Секс-Кобург-сквер оқсуякларга хосроқ, ғарибгина хилват бир майдонча. Тўрт қатор кир-ифлос икки қаватли ғишт уйларнинг деразалари ўт-алаф босган кич-кинагина боғчага қараган, боғчанинг ўртасида бир неча туп ирвоққина лавр буталари қурум босган ҳаво билан курашиб Жон талашиб ётибди. Зарҳал юритилган учта шар ва муюшга осилган оқ ҳарфлар билан «Жебез Уилсон», деб ёзилган жигарранг лавҳа малла мижозининг муассасаси шу йерда эканлигини билдириб турарди.
Шерлок Холмс эшик олдида тўхтаб, юминқираган мижжалари орасидан чақноқ кўзларини унга тикди. Кейин кўчадан аста юриб бориб, уйларни диққат билан кўздан кечирганча яна муйлулишга қайтиб келди. Бўнак кассасининг олдида ҳассаси билан тошкўчани уч марта қаттиқ уриб кўрди, сўнгра эшикка яқин бориб, уни тақиллатди. Эшкни шу ондаёқ соқол-мўйлови қиртишлаб олинган чаққон йигит очди-да, бизни ичкарига таклиф қилди.
— Ташаккур,— деди Холмс.— Мен фақат Стрендга қандай борса бўлади, деб сўрамоқчи эдим.
— Учинчи кўчага борганда ўнгга буриласиз, кейин тўртинчи кўчага борганда чапга,— деб дарҳол жавоб берди мистер Уилсоннинг ёрдамчиси ва эшикни тақ этиб ёпди.
— Эпчил йигит экан!— деб қўйди Холмс биз яна кўча бўйлаб борарканмиз.—Менингча, у эпчилликда Лондон бўйича тўртинчи ўринда турса керак, дошоракликда эса учинчи ўринда бўлса ҳам ажаб эмас. Унинг тўғрисида унча-мунча маълумотлар бор.
— Назаримда, —дедим мен,— мистер Уилсоннинг ёрдамчиси Маллалар уюшмасида ҳазилакам рол ўйнамаса керак. Аминманки, сиз ундан йўлни фақат ўзини кўриш учунгина сўрадингиз.
— Ўзини мас.
— Нимани бўлмаса?
— Тиззаларини.
— Хўш, тиззаларида нимани кўрдингиз?
— Кутган нарсамни кўрдим.
— Кўча тошларини нимага уриб кўрдингиз?
— Муҳтарам доктор, ҳозир гап сотишнинг фурсати эмас, кузатиш керак. Биз — душман қароргоҳидаги айғоқчилармиз. Биз Секс-Кобург-скверда баъзи бир нар-
саларни билиб олишга муваффақ бўлдик. Энди уларга нариги томондан келиб туташадиган кўчаларни кўздан кечириб чиқамиз.
Секс-Кобург-сквер билан муюлишдан бурилганимиздан кейинги манзара орасида йер билан осмонча фарқ бор эди. Муюлишдан бурилгач, шаҳарнинг Ситини шимол ва ғарб билан боғлаб турадиган асосий қон томирларидан бири ўтар эди. Бу катта кўча бошдан-оёқ икки оқим ҳосил қилиб ўнгга ва сўлга қатнаб турган экипанслар билан тўлган, йўлкаларда эса ғуж-ғуж ўткинчилар, қатор ажойиб магазинлар ва ҳашаматли маҳкамаларга қараб худди шу уйларнинг орқасида нақадар ғариб кимсасиз майдон борлигини тасаввур қилиш маҳол эди.
— Ижозат беринг, тўйиб томоша қилиб олай,— деди Холмс муюшда тўхтаб, ҳар бир уйни бирма-бир диққат билан кўздан кечираркан.— Биноларнинг қай тартибда жойлашганини эслаб қолмоқчиман. Лондонни айланишга жуда ишқибозман… Аввал Мортимернинг тамаки магазини, кейин газета дўкони, унинг ёнида ша-
ҳар ва шаҳар атрофи банкининг Кобург бўлими, сўнгра вегетарианлар ресторани, ундан кейин Мак-Ферлен карета депоси. Ундан уёғида нариги квартал бош-ланади… Хўп, доктор, ишимиз тамом бўлди ҳисоб. Энди бир оз кўнгилхушлик қилсак ҳам бўлади: бутерброд йеб, чинни оёғдан қаҳва ичамизу ҳузур-ҳаловат, ором, дилрабо куйлар салтанатига равона бўламиз, у йерда малла мижозлар бошимизни қотириб ғашимизга тегмайди.
Дўстим музикани эҳтирос билан севар, у истеъдододли созандагина эмас, туппа-тузуккина композитор ҳам эди. Бутун кеча давомида ингичка узун бармоқларини музика оҳангига монанд аста-аста қимирлатганча креслода яйраб ўтирди. Унинг табассум қалққан чеҳраси, нам-хуш хумор кўзлари интизор Холмсни, ўғри-муттаҳамларнинг кушандаси, шафқатсиз, айёр Холмсни ҳеч эсламас эди. Ажойиб характери икки нарсадан таркиб топган эди. Унинг пухталиги ҳамда кишини лол қолдирадиган ўткир зеҳни бу киши фазилатинннг